Aubergine Actuelle: Pesach = Pasen?

EMME LAMPENS & INE D'HOE

De Grote Synagoge van Brussel aan de Regentschapsstraat - bron

Paaszondag… Ongetwijfeld trokken vanochtend heel wat kinderen – net zoals wij nog niet zo lang geleden – hun regenjasje en rubberen laarsjes aan op zoek naar paaseitjes die de paashaas of -klokken in de tuin verstopten. Sommigen onder ons gingen misschien wel naar de paasmis, want het is tenslotte de herrijzenis van Christus die we met Pasen herdenken. Pasen mag in België dan wel een wettelijke feestdag zijn, lang niet iedereen viert het. De joodse gemeenschap viert tijdens deze periode bijvoorbeeld Pesach. Maar wat is Pesach eigenlijk? Ratatouille Bruxelloise trok naar de Grote Synagoge van Brussel en zocht het uit.

Een belangrijke – maar lang niet de enige – les die we er leren: de aanhouder wint. Het blijkt tijdens de achtdaagse Pesachperiode niet evident iemand van de joodse gemeenschap te strikken. Aan de zijdeur van de synagoge wordt ons gemeld dat tijdens Pesach niet iedereen aanwezig is. Maar als we een uurtje later nog eens willen terugkeren, zal er misschien wel iemand zijn die ons kan helpen. Het wachten wordt dubbel en dik beloond. Uiteindelijk worden we ontvangen door Julien Klener, voorzitter van het Centraal Israëlitisch Consistorie van België, en voormalig professor aan de Universiteit van Gent en de KULeuven. Het onderwijzen zit de man duidelijk in het bloed. Hij voert ons mee in een zeer onderhoudend gesprek over de herkomst en de betekenis van Pesach. Tot slot krijgen we er nog een privé-rondleiding van de synagoge bovenop. Zelfs de handgeschreven Torahrollen krijgen we te zien!

Een volle Grote Synagoge vanachter de achtarmige kandelaar - bron

Het joodse Pasen of toch niet?

“Er zijn verschillende raakpunten tussen het joodse Pesach en Pasen”, steekt professor Klener van wal, “al is de westerse, pre-katholieke invulling van Pasen, zoals het versieren van eieren, gedecoreerde paastakken en de paashaas het joodse paasfeest onbekend. Wel hebben de christenen een aantal metaforen en symbolen van Pesach geher-interpreteerd.” Beiden hebben immers dezelfde oorsprong: het afsmeken van de terugkeer van de lente. Lentefeesten hebben overal ter wereld als doel de natuur te helpen bij de heropleving en zijn geworteld in de angst dat het licht op een dag niet terug zou komen, leert de professor ons. Lentefeesten hangen dus nauw samen met een bevrijdingssymboliek, met "de menselijke bevrijding uit de winter, uit het donker, op naar het licht van beter."

Die bevrijdingssymboliek heeft Pesach duidelijk ook. Tijdens Pesach herdenkt men namelijk de vlucht van de joodse slaven uit Egypte die beschreven staat in het boek Exodus van de Hebreeuwse Bijbel. Ook in het Christendom kennen wij het Oudtestamentische verhaal over de afstammelingen van Jacob en Abraham die in Egypte belanden. Een verhaal waarin Jozef het zelfs tot onderkoning schopt. Ook professor Klener loodst ons door dit verhaal. "Op een bepaald ogenblik komt er een farao aan de macht die Hebreeërs niet gunstig gezind is, maar na een generatie van slavernij staat Mozes op. En met behulp van zijn tussenkomst en die van een transcendentale dimensie – noem het God – worden de joden die tot slavernij verplicht werden in Egypte bevrijd." Net zoals de natuur begaf de joodse bevolking zich van duister naar licht, van slavernij naar bevrijding. Het woord 'pesach' betekent dan ook niet zomaar 'overgang'.

Pesach is een complex feest dat acht dagen duurt, waarvan de eerste twee en de laatste twee dagen de belangrijkste zijn. Wanneer wij professor Klener spreken is het de eerste dag van de middenperiode van Pesach, donderdag. "Jullie hebben geluk," zegt hij gekscherend, "een dag eerder en jullie hadden hier niemand getroffen." De eerste twee dagen zijn immers, net als de laatste twee (of de laatste dag in Israël, waar Pesach slechts zeven dagen duurt) de 'synagogedagen', de belangrijkste dagen van de Pesachperiode. Tijdens deze vier dagen worden verschillende ceremonies in de synagoge gereorganiseerd en valt geen jood te bereiken.

De belangrijkste onderdelen van het sedermaal - bron

Geen paaseieren of paasbrood

Wanneer wij ons op de ochtend van paaszondag aan paasbrood en paaseieren in alle kleuren en vormen te goed doen, heeft de joodse gemeenschap haar belangrijkste maaltijd al achter de rug. De sedermaaltijd wordt namelijk op de valavond van de eerste dag van de Pesachperiode gegeten. De naam 'seder' of 'seider' – die 'orde' betekent – verwijst naar de strikte volgorde waarin de maaltijd verloopt. "Tijdens de seder worden symbolische spijzen geserveerd die doen denken aan de slavernij in Egypte en de daaropvolgende bevrijding," legt professor Klener uit.

"Bittere kruiden en een smeuïg mengsel van appelen en rozijnen doen denken aan de slavernij en de species die joden moesten aanmaken tijdens hun steden-bouwkundige verplichtingen in Egypte. Op tafel ligt ook altijd een botje, symbolisch voor het paaslam dat geofferd werd in de tempel van Jeruzalem voor de verwoesting ervan. Het houdt zo de herinnering aan de tempelperiode levend." Een ei, "een ten alle tijde en plekke veelgelaagd symbool," is een andere vaste constante op de sedertafel, vertelt de professor ons. "Het symboliseert enerzijds het leven, maar ook de dood, want een ei is ongeboren leven. Zo vormt het een sombere herinnering aan de verwoesting van de tempel."

Er bevindt zich dus een ei op de sedertafel, maar eieren versieren of zoeken in de tuin doen joodse kinderen tijdens Pesach niet. Toch worden ook zij sterk bij het feest betrokken. Professor Klener legt ons uit dat de seder namelijk ook een belangrijke pedagogische functie heeft. "Voor de maaltijd wordt altijd gelezen uit de Hagadda, een boek dat het hele verhaal rond de uittocht uit Egypte bevat met ook interpretaties van rabbijnen en andere religieuze denkers. De symboliek van Pesach, en ook alle spijzen die op de sedertafel liggen, worden dan aan de kinderen uitgelegd, waardoor de maaltijd ook fungeert als doorgeefluik van de religie."

Hoe lekker het ook moge zijn, een paasbrood is voor joden al helemaal uit den boze. In het Pesachgebeuren zit met name ook het feest van het ongedesemd (niet-gerezen) brood verwerkt. "Zo komt het dat tijdens Pesach speciale voedingsregels gelden," vertelt de professor. Alle joodse producten zijn natuurlijk koosjer, maar gedurende de paasperiode moet voedsel de speciale vermelding ‘koosjer voor Pesach’ dragen. Alle restanten van zuurdesem en gerezen producten moeten voor Pesach uit het huis worden verwijderd. Gewoon brood is gedurende die acht dagen dus taboe. Als aangepaste spijs worden de matsot of ongedesemde broden gegeten. Dit zijn ronde of vierkante platte koeken, die verwijzen naar de uittocht uit Egypte toen er heel snel brood voor onderweg moest worden gebakken, en dat brood kreeg niet de tijd om te rijzen.

"Het christelijke laatste avondmaal was trouwens ook een sedermaaltijd," verrast professor Klener ons nog, "al is het atypisch dat er enkel mannen aanwezig waren." 'Het lichaam' en 'het bloed' van Christus zijn symbolische benamingen voor het ongerezen brood en de vier op sederavond verplichte glazen wijn of druivensap.